Teatr  za  murami  więzienia

_____________________

„Zagraj siebie samego takim, jakim nigdy nie byłeś,

 tak, byś zaczął być takim, jakim mógłbyś być”.

                                                     Jacob  Levy  Moreno

 Działalność kulturalna w środowisku więziennym

Pobyt w warunkach izolacji więziennej związany jest z drastyczną zmianą środowiska społecznego. Funkcjonowania człowieka w znacznej mierze podporządkowane staje się legislacyjnym unormowaniom określającym precyzyjnie prawa i obowiązki, dopuszczalne zasady zachowania, formy kontaktów ze światem zewnętrznym. Aktywność skazanego kanalizowana jest w kierunku uzyskania określonego w Kodeksie karnym wykonawczym (kkw) celu wykonywania kary pozbawienia wolności, tj. wzbudzania woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, poczucia odpowiedzialności, potrzeby przestrzegania porządku prawnego, powstrzymania się od powrotu do przestępstwa[1], realizowanego poprzez zindywidualizowane oddziaływanie na skazanych, szczególnie poprzez pracę, nauczanie, działalność kulturalno – oświatową (k-o), społeczną i zajęcia sportowe, system nagród i kar, podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz środki terapeutyczne.

Prowadzenie zajęć kulturalno-oświatowych z osobami pozbawionymi wolności ma na celu „uwydatnianie roli kultury w życiu człowieka, a przez to pogłębianie humanistycznej motywacji zachowań, pomoc w wyborze wartości i odpowiedzialnym ponoszeniu konsekwencji własnych działań”. Mają one prowadzić do kształtowania u skazanych szacunku dla kultury narodowej i tradycji; kreowania otwartych, twórczych i prospołecznych postaw; rozpoznawania, rozbudzania i zaspokajania potrzeb oraz zainteresowań kulturalnych; wdrażania do społecznie akceptowanego sposobu spędzania wolnego czasu, rozwijania amatorskiego ruchu artystycznego i twórczości własnej[2]. Zajęcia k-o tak w aresztach śledczych, jak i w zakładach karnych, mogą być organizowane z udziałem instytucji, stowarzyszeń, organizacji i innych podmiotów oraz osób fizycznych[3].

Bogactwo form zajęć kulturalnych i oświatowych realizowanych w środowisku więziennym zależy właściwie od inwencji wychowawcy działu penitencjarnego ds. kulturalno – oświatowych odpowiedzialnego w jednostce penitencjarnej za koordynowanie takiej działalności, organizowanie aktywności skazanych, dobór treści zajęć, utrzymywanie kontaktów z poza więziennymi instytucjami kulturalnymi. Na różnorodność i jakość działalności kulturalnej w zakładzie karnym rzutuje również atrakcyjność oferty środowiska lokalnego oraz gotowość przedstawicieli świata kultury do współdziałania ze służbą więzienną w procesie resocjalizacji skazanych przez uczestnictwo w kulturze.

Teatr w oddziaływaniach terapeutycznych  

         Do zakładów karnych trafiają ludzie w różnym wieku ze swoim indywidualnym bagażem doświadczeń i problemów. Często są to ludzie okaleczeni psychicznie w wyniku stykania się z różnymi formami patologii, uzależnieni od substancji psychoaktywnych, często także występują u nich zaburzenia osobowości i choroby psychiczne. Zmiana sytuacji społecznej powoduje u nich pogłębienie się nieprawidłowości; na niepewność i zagrożenia reagują w typowy lub aktualnie jedyny dostępny sposób – poprzez agresję, przemoc, bunt, zachowania autoagresywne, akty samobójcze. Nieprzystosowanie społeczne, niedojrzałość emocjonalna, brak zdolności adaptacji do nowych warunków życia, stres, uzależnienia, nadpobudliwość, deficyt umiejętności komunikacji społecznej uniemożliwiają prawidłowe funkcjonowanie człowieka w izolacji więziennej. Dla skazanych wymagających specjalnych oddziaływań ustawodawca przewidział terapeutyczny system odbywania kary (dla osób uzależnionych od alkoholu albo innych środków  odurzających lub psychotropowych, niepełnosprawnych fizycznie, upośledzonych umysłowo, z nie psychotycznymi zaburzeniami psychicznymi). Oddziaływania terapeutyczne prowadzone są w wyspecjalizowanych oddziałach terapeutycznych oraz w oddziałach ogólnych (poza oddziałem terapeutycznym). Zajęcia o charakterze terapeutycznym są również dostępne dla skazanych nie kierowanych do systemu terapeutycznego, przybierają one zazwyczaj formę treningów, warsztatów, mikroedukacji. Jedną z wielu form terapii jest terapia przez sztukę  w formie biernej poprzez prezentowanie dobranych treści dóbr kultury oraz w formie ich aktywnego wytwarzania i współtworzenia.                                                          

Arteterapia wykorzystuje wszelką twórczą działalność człowieka - psychodramę, pantomimę, choreoterapię, psychorysunek[4]. Daje szansę odreagowania napięć, korygowania zachowań, nabywania umiejętności społecznych. Szczególnie efektywną formą arteterapii jest odwołująca się do aktorstwa i teatru psychodrama. Uniwersalizm tej techniki psychokorekcji wypływa z nieograniczonych możliwości redagowania scenariuszy w zależności od specyfiki potrzeb wytypowanej grupy skazanych. Wczuwanie się w role, odczuwanie emocji w trakcie odgrywania scen daje doskonały materiał do przemyślenia własnych reakcji i ich skutków dla innych. Takie działania można wykorzystywać np. w przypadku sprawców przestępstw seksualnych (gwałciciele, pedofile), sprawców przemocy w rodzinie, sprawców działających ze szczególnym okrucieństwem, także wobec osadzonych sprawiających określone problemy wychowawcze (stosowanie przemocy, autoagresja). W końcu można psychodramą podpierać się w prowadzeniu treningów podstawowych umiejętności społecznych (asertywność, komunikacja społeczna). Główną trudnością w prowadzeniu psychodramy jest przełamanie oporu jej uczestników, bierności i niechęci do ekspozycji przed grupą, lęku przed ośmieszeniem i utratą pozycji w nieformalnych strukturach (np. podkulturze przestępczej).

 Osobami prowadzącymi tego typu oddziaływania mogą być odpowiednio przeszkoleni funkcjonariusze – wychowawcy i psycholodzy więzienni, często też są to terapeuci spoza więzienia. Przykładem może tu być arteterapia w Zakładzie Karnym w Kłodzku prowadzona przez aktora i reżysera Krzysztofa Papisa. Z udziałem skazanych odbywają się zajęcia terapeutyczne w Teatrze Więziennym „Po drodze...” na temat przemocy w rodzinie. Pomysły rodzą się na zajęciach, nie ma gotowych wcześniej scenariuszy, ale wykorzystywane są sytuacje, o których uczestnicy słyszeli lub byli ich świadkami czy wręcz sprawcami. W zajęciach teatru nie chodzi o to, by skazani uczyli się gry aktorskiej lecz komunikacji społecznej, odnajdywali pokłady twórczości, odzyskali wiarę w siebie i poczucie własnej wartości[5]. Słowo „teatr” dla K. Papisa stanowi hasło wywoławcze dla działań wychowawczych na rzecz reedukacji społecznej osób pozbawionych wolności.

Resocjalizacja przez sztukę  

Resocjalizację można rozumieć jako proces ponownego przywracania człowieka społeczeństwu, kształtowania pożądanych cech osobowości, ponowne wielokierunkowe wychowanie. Jednym z czynników rozwijających i kształtujących osobowość człowieka w kierunku i wymiarze estetycznym są dzieła sztuki. Pobyt w izolacji więziennej powoduje drastyczne ograniczenie aktywności i inicjatywy, sztuka zaś, stanowiąc istotny nośnik wartości kulturalnych, może integrować, dawać wzory postępowania, zmniejszać niepożądane skutki izolacji, rozładowywać napięcia wynikające z niezaspokojenia podstawowych potrzeb. Poprzez sztukę człowiek zaspokaja potrzebę ekspresji, samorealizuje się, zaspokajając jednocześnie potrzebę bezpieczeństwa, przynależności, uznania[6]. Kształtowanie, dzięki bogactwu sztuki, swoistych postaw moralnych człowieka, jego stosunku do świata, do innych ludzi i do siebie samego, pobudzanie dyspozycji odtwórczych i wyobraźni to określenie wychowania przez sztukę[7]. Teatr jest niewątpliwie sztuką mającą nieocenione walory wychowawcze, granie na scenie umożliwia przeżycie cudzych doznań i uczuć, obserwowanie świata ze stanowiska innych osób, a przez to wzbogacanie własnej osobowości i przezwyciężanie własnych niedostatków charakteru[8]. Prowadzenie zajęć z wykorzystaniem technik teatralnych, prowadzenie ze skazanymi teatru może przysłużyć się poprawie funkcjonowania osadzonych w więzieniu, ale także skorygowaniu cech sprzyjających niewłaściwemu funkcjonowaniu społecznemu poza murami. Celem działań w teatrze jest nawiązywanie otwartych i szczerych więzi wewnątrzgrupowych, stwarzanie klimatu sprzyjającego ujawnianiu się osobowości, samoakceptacji i wzajemnej akceptacji. Służą one pobudzaniu twórczości i wyzwalaniu od schematów w myśleniu i działaniu, pozwalają ukryć się przed agresją i powszechnym chamstwem, dają azyl, pomagają radzić sobie z nieśmiałością, ułatwiają odblokowania psychiki i nawiązywanie kontaktów[9].

Udział w przedstawieniu, przygotowanie się aktora – skazanego do odegrania roli, pozwala poprzez przemyślenia dotrzeć do własnego wnętrza, zmierzyć się ze słabościami, poznać talenty, pragnienia i potrzeby[10]. Jednocześnie treści przekazywane ze sceny prowokują aktora i widza do zastanowienia się nad sobą, inscenizowanym problemem społecznym, możliwymi jego rozwiązaniami i ich konsekwencjami.

Zamiast podsumowania

Na pewno możliwości resocjalizacyjnego oddziaływania poprzez sztukę teatralną nie znajdują jeszcze szerokiego zastosowania w jednostkach penitencjarnych. Powodów takiego stanu rzeczy można by wskazać wiele. Brakuje w więzieniach kadry pedagogicznej czy instruktorskiej przygotowanej do prowadzenia zajęć lub warsztatów teatralnych. Nadal niewielu jest fachowców chętnych do przychodzenia do zakładów karnych i twórczej pracy ze skazanymi, chociaż coraz mniejszy jest opór administracji więziennej do otwierania się na współpracę z osobami spoza murów. Narzekać można również na niedostatek środków finansowych na realizację tego typu przedsięwzięć, brak odpowiedniej bazy. Zawsze też istnieje ryzyko braku zainteresowania ze strony osadzonych spowodowane niechęcią do aktywności, wstydem, obawą utraty opinii „twardego” człowieka.

A jednak w zakładach karnych teatr znajduje swoje miejsce, swoich aktorów i widzów. Pozytywny wpływ obcowania z kulturą na osoby pozbawione wolności jest dostrzegany przez służbę więzienną, czego przykładem może być Ośrodek Działań Kulturalnych działający przy Zakładzie Karnym w Siedlcach, który ma na celu wypracowania możliwie najbardziej skutecznych i optymalnych metod reedukacji skazanych przy wykorzystaniu szerokiego kontaktu ze sferą sztuki[11]. Spektakle teatralne na terenie jednostek penitencjarnych organizowane są przez zespoły i grupy teatralne tak zawodowe, jak i amatorskie. Także sami skazani przygotowują przedstawienia i występują w nich przed widownią złożoną z osób odbywających karę pozbawienia wolności, wychodzą także z nimi poza mury więzienia. I tak: skazani z Oddziału Zewnętrznego w Ustce przygotowali dla przedszkolaków inscenizację bajki, a w rewanżu dzieci gościły u nich ze spektaklem jasełkowym[12]. W ramach II edycji Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego „Dialog - Wrocław” w Zakładzie Karnym w Wołowie odbył się spektakl brazylijskiego teatru z udziałem pięciu skazanych wybranych z castingu[13]. Zespół aktorów z krakowskiej agencji „Art.-Metanoia” w Zakładzie Karnym w Goleniowie przedstawił dwa spektakle na temat alkoholizmu i narkomanii, dla skazanych z grupy anonimowych alkoholików i osób stosujących przed osadzeniem środki odurzające, a aktorzy amatorzy z goleniowskiego teatru „Brama” zaprezentowali sztukę o wkraczaniu w dorosłość [14]. To tylko kilka przykładów z ostatnich miesięcy, o których informacje ukazały się w miesięczniku służby więziennej „Forum Penitencjarne”.

I choć przedsięwzięcia teatralne realizowane zarówno w więzieniu, jak i poza jego murami  wzbudzają   jednocześnie  entuzjazm  wychowawców  i  obawy  funkcjonariuszy  działu ochrony, to korzyści płynące dla skazanych z udziału w takiej działalności przemawiają za dalszym upowszechnianiem w jednostkach penitencjarnych kultury teatralnej, wspomagając proces readaptacji społecznej osób pozbawionych wolności.