|
Terapeutyczne aspekty aktywności teatralnej osób z niepełnosprawnością ___________________________________________________________
„Dla człowieka, który nie może mówić, sztuka stanowi język sam w sobie.
Dla tych, którzy mają trudności w rozumieniu sztuka wynurza się z głębi ich duszy.
Dla człowieka, który ma trudności zorganizowanego działania sztuka sprowadza się do łączenia ze sobą myśli, kształtów i kolorów w jedną całość.
Dla tych, którzy nigdy nie zaznali satysfakcji ze swoich dokonań sztuka niespodziewanie okazuje się dowodem tego, że może im się udać” Florence Ludnis – Katz, Elias Katz Wolność tworzenia
Teatr był i jest składnikiem życia społecznego. Od początku swego istnienia jeszcze w czasach starożytnych, miał ścisły związek z życiem danej społeczności i nie tylko odzwierciedlał to życie, lecz był samym życiem. Jako dziedzina sztuki na przełomie dziejów zmieniał i nadal zmienia swe oblicze, ale również funkcje jakie pełni w życiu człowieka oraz wyznacza sobie nowe zadania. W czasach współczesnych teatr charakteryzuje się wielokierunkowością działań i różnorodnością form. Powoduje to wykorzystywanie go w różnych pozaartystycznych obszarach działalności człowieka (K. Milczarek – Pankowska 1986). Jednym z takich obszarów jest terapia osób z niepełnosprawnością, określana w literaturze mianem arteterapii (W. Szulc 1988 oraz 1993; G.E.Kwiatkowska1991; K. Pospiszyl 1998; R. Różycka 2002). Terapia przez teatr stanowi ważny nurt tzw. nowego teatru, bardzo często określanego jako „teatr poza teatrem”, „teatr dla życia”. Wynika to z faktu, iż w takim ujęciu sztuki teatralnej nie są istotne zadania artystyczne, ale rozwój człowieka. Ponadto, ten teatr skupia swoje działania nie na produkcie finalnym - spektaklu, a na samym procesie tworzenia. Z kolei pojmowanie terapii przez teatr jako twórczości pozwala zakładać, że prowadzi ona do określonej zmiany dokonującej się w osobie uczestnika. W ten sposób aktywność teatralna może przyczyniać się do osiągania celów w dziedzinach pozaartystycznych, takich jak: edukacja, psychoterapia, socjoterapia czy choćby terapia osób z niepełnosprawnością. Teoretycy i praktycy w dziedzinie działań rewalidacyjnych stale poszukują najskuteczniejszych metod kierowania rozwojem człowieka oraz korygowania, kompensowania i usprawniania jego zaburzeń, niesprawności. Wciąż za naczelny cel w oddziaływaniach terapeutycznych uznają: przygotowanie jednostki ludzkiej do życia w społeczeństwie, do pracy, wypracowanie w tej osobie zdolności adaptacyjnych, dążność do samorealizacji, samodoskonalenia, poczucia własnej wartości. Jako osoba uczestnicząca (obserwująca) w różnych formach pracy z osobami z niepełnosprawnością oraz samodzielnie podejmująca takie działania, zauważyłam, iż doskonałą metodą przynoszącą pożądane rezultaty, jest terapia sztuką. Natomiast za znaczącą technikę terapeutyczną w zakresie arteterapii uznałam sztukę teatralną - jako szczególnie bogatą, interesującą propozycję drogi wychodzenia z niepełnosprawności. Dostrzeżenie w terapii przez teatr szansy na zmianę jakości życia osób z niepełnosprawnością, powoduje, iż staje się ona zjawiskiem coraz bardziej powszechnym w rewalidacji osób z niepełnosprawnością. W artykule przedstawię pewną propozycję terapii przez teatr, prowadzonej w jednym z gdańskich warsztatów terapii zajęciowej, którą obserwowałam i w której uczestniczyłam przez okres niespełna dwóch lat. Obecność ta była spowodowana moją pracą badawczą na temat terapii przez teatr, zajęć teatralnych i wynikających z nich efektów terapeutycznych. Zanim jednak przejdę do omówienia tych kwestii, zacznę od charakterystyki warsztatów terapii zajęciowej jako formy usprawniania osób z niepełnosprawnością. WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ Warsztaty terapii zajęciowe są tworzone w Polsce od 1992 roku i zajmują się kompleksową rehabilitację osób z niepełnosprawnością. Ich uczestnikami mogą zostać osoby, które ukończyły 16 rok życia, posiadają orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, a także uzyskały wskazanie do uczestnictwa w terapii zajęciowej. Warsztaty Terapii Zajęciowej w działaniach dążą do ogólnego rozwoju i doskonalenia sprawności każdego uczestnika, niezbędnych do możliwie niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia w środowisku na miarę jego indywidualnych potrzeb i możliwości. Realizacja założonych celów odbywa się poprzez ogólne usprawnianie, rozwijanie umiejętności, w tym wykonywanie czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej, poprawę kondycji psychicznej i fizycznej, przy zastosowaniu różnych technik terapii zajęciowej. Warsztat, w którym miałam przyjemność gościć, istnieje od 1996 roku, a jego uczestnikami są zarówno osoby z niepełnosprawnością intelektualną, jak i osoby z niepełnosprawnością fizyczną czy też schorzeniami psychicznymi. Ponadto u znacznej części występuje sprzężenie niepełnosprawności. Uczestnicy mają okazję realizować swoją aktywność w kilku pracowniach, takich jak: artystyczno - użytkowej, treningu umiejętności społecznych, gospodarstwa domowego, terapii ruchem czy technik biurowych. Bogata propozycja placówki z całą pewnością stwarza uczestnikom możliwość wszechstronnego rozwoju. Poprzez udział w różnego typu zajęciach mają możliwość permanentnego nabywania i doskonalenia kompetencji w każdej ze sfer funkcjonowania człowieka: poznawczej, emocjonalnej i społecznej. W ten sposób efekty wyniesione z terapii wpływają na poprawę jakości ich życia.
TERAPIA PRZEZ TEATR – ZAJĘCIA TEATRALNE Zajęcia teatralne, których byłam obserwatorem i uczestnikiem, można określić jako zajęcia o charakterze artystyczno – ekspresyjnym. Jako stały element terapii odbywały się każdego dna i w zależności od potrzeb trwały od 60 do 120 minut. Były prowadzone z wszystkim uczestnikami placówki, w tym także z osobami tworzącymi grupę teatralną „Wędrowcy”. Wyróżniająca ich spośród ogółu osób aktywność teatralna była związana ze wzmożoną pracą w zakresie działań teatralnych oraz przygotowywaniem i udziałem w przedstawieniach. Terapeutka, Alicja Mojko wyjaśniła: „(…) Zajęcia teatralne prowadzę ze wszystkimi i uważam, że one są jakby wszystkim bardzo potrzebne. Do „Kolorowego świata” już się wyłoniła grupa, która chciała brać udział, bo po prostu trzeba było więcej ćwiczyć, więcej pracować”. W ten sposób wyodrębniła się grupa teatralna „Wędrowcy”, którą tworzyło 7 uczestników warsztatu. Terapia przez teatr nie jest realizowana w odrębnej pracowni. Zajęcia te w funkcjonowaniu Warsztatu Terapii Zajęciowej przekładają się na: Pracownię Treningu Umiejętności Społecznych, Pracownię Terapii Ruchem oraz Program Postawy Kreatywnej. Terapią z użyciem technik teatralnych, parateatralnych zajmuje się wspomniana Alicja Mojko, która w pracy z osobami z niepełnosprawnością wykorzystuje intuicję oraz własne doświadczenia aktorskie z Teatru Snów. Co ciekawe, nie posiada wykształcenia pedagogicznego, psychologicznego, a także nie jest wykwalifikowanym terapeutą. Jej zdaniem, ów brak kwalifikacji pozytywnie odzwierciedla się w aktywności teatralnej:„ (…) nie jestem ani psychologiem, ani terapeutą i na szczęście nie wiem, co oni mogą, a czego nie mogą, co jest możliwe, a co nie jest możliwe. Ponieważ tego nie wiem, to po prostu próbuję proponować różne rzeczy i w zależności od tego czy to chwyta, czy nie chwyta, to robimy. W związku z czym robimy rzeczy, których teoretycznie oni robić nie powinni” (Alicja Mojko). Terapię przez teatr rozumie jako szczególny rozwój osobowości, twórcze podejście do życia i problemów oraz uruchomienie wyobraźni. Tematyka oraz formy zajęć prowadzonych w ramach tej terapii są niezwykle bogate i rozległe, stąd zaproponowany przeze mnie termin – aktywność teatralna – dla podejmowanych działań. Terapia przez teatr w tym przypadku nie sprowadza się bowiem tylko do przygotowań i prezentacji spektaklu, ale także zawiera techniki relaksacji, automasażu, ćwiczenia dykcyjne i ruchowe, czytanie literatury i poezji, które z kolei są pretekstem do rozmów oraz spotkania z poetami, pisarzami i twórczością teatralną innych osób. Zastosowanie wielu różnorodnych form pracy nie tylko uatrakcyjnia proces terapeutyczny czy choćby pobudza gotowość jego uczestników do podejmowania działań, ale przede wszystkim zwiększa obszar oddziaływań oraz przynosi lepsze (pod względem jakościowym i ilościowym) efekty. W zaproponowanej terapii przez teatr można wyróżnić następujące typy aktywności: Ø zabawy muzyczno – ruchowe Składają się na nie ćwiczenia z piłeczkami – podrzucanie, toczenie, rzucanie do celu, żonglowanie; ćwiczenia z obręczami – kręcenie obręczy ręką lewą/prawą, kręcenie dwoma obręczami jednocześnie, kręcenie obręczy biodrami; zabawy z kijami. Wykonywanie tych ćwiczeń, składających się z trudnych elementów akrobatycznych, wpływało z jednej strony na rozwój procesów poznawczych, tj. koncentrację, podzielność uwagi, spostrzeganie i koordynacji wzrokowo – ruchowej, zaś z drugiej strony służyło nabywaniu pewnych sprawności ruchowych wykorzystywanych w spektaklach. Ø zajęcia związane z czytaniem literatury i poezji, wspólne rozmowy (dyskusje) W trakcie tych spotkań uczestnicy zapoznawali się z różnymi propozycjami literatury, np.: P. Coelho „Alchemik”, „Demon i panna Prym”, A. Mickiewicz„ Pan Tadeusz”, A. de Saint - Exupery „Mały Książe”, B. Hoff „Tao Kubusia Puchatka”, sonety A. Morsztyna, a także wieloma baśniami, przypowiastkami wschodnimi. Poznawanie tekstów literackich i próby ich interpretacji stanowiły jedynie pretekst do analizowania postaw bohaterów, określania motywów ich postępowania, poszukiwania pewnych uniwersalnych wartości i odnoszenia ich do siebie samego. W ten sposób teksty stawały się źródłem rozmów o życiu, polityce, religii, filozofii, o podstawowych wartościach w życiu człowieka. Moje częste uczestnictwo w tych rozmowach, dyskusjach pozwoliło uchwycić zaangażowanie poszczególnych rozmówców oraz ich możliwości analizowania poznanych tekstów. Właśnie dzięki tym spotkaniom uczestnicy nabywają zdolność prowadzenia rozmowy, pewną kulturę dyskutowania. Nauczyli się nie przerywać wypowiedzi innych osób, nauczyli się słuchania w skupieniu i samodzielnego zabierania głosu w danej sprawie. To bardzo istotny aspekt prowadzonej terapii, gdyż, wnioskując po ich zadowoleniu podczas tych zajęć, sądzę, że w dużej mierze buduje poczucie własnej wartości, odczucie własnego „ja”. Powoduje w tych osobach ugruntowanie przekonania, jak twierdzi Alicja Mojko „(…) że ma się prawo do własnych myśli, własnych sądów, ma się prawa”. Równie istotne jest to, że dyskusje są cennym źródłem zdobywania orientacji w zakresie własnych przeżyć i reakcji. Ø przygotowania i prezentacje spektakli Celem nadrzędnym w prowadzonej terapii nie było doskonalenie sztuki teatralnej, ale rozwój i usprawnianie różnych dziedzin funkcjonowania uczestników. Stąd spektakle nie stanowiły produktu finalnego terapii, a jedynie kończyły jej pewien etap. W związku z tym bardziej istotny z punktu widzenia terapii był proces tworzenia przedstawienia, przygotowania do prezentacji. Zamysły stworzenia spektakli „Kolorowy świat” i „Okna” powstawały w trakcie rozmów. Jak wspomina Alicja Mojko „Przy okazji „Kolorowego świata” rozmawialiśmy o wędrowaniu, o domu, o zapachach domu, o przyjaźniach, o przyjaciołach”. Właśnie w oparciu o takie refleksje, dyskusje powstawały prezentacje sceniczne grupy „Wędrowcy”. I choć te działania można określić jako teatr ruchu, to występujący aktorzy mieli świadomość poruszanego w spektaklu tematu, tego o czym opowiadali za pomocą gestu, mimiki. Praca nad spektaklem, jak również liczne okazje do ich zaprezentowania stanowiły obszar doskonalenia procesów poznawczych, usprawniania umiejętności, takich jak: spostrzeganie, które związane było z odnajdywaniem się w przestrzeni scenicznej względem partnerów oraz rekwizytów; pamięci, poprzez zapamiętywanie oraz odtwarzanie czynności i treści poszczególnych scen, kolejności ich następowania czy choćby koordynacji wzrokowo – ruchowej. Ponadto każdy występ sceniczny był związany z włączaniem tych osób w nurt życia społecznego. Wyjazdy na festiwale czy udział w przeglądach teatralnych przyczyniały się do kształtowania pozytywnych zachowań, a także umożliwiały i ułatwiały tym osobom nawiązywanie kontaktów interpersonalnych. W trakcie mojej obecności w warsztacie - pracy badawczej grupa teatralna „Wędrowcy” wzięła udział w wielu wydarzeniach artystycznych, takich jak: Przegląd Teatralny w Klubie Integracyjnym WINDA (Gdańsk2002), VI Ogólnopolskie Spotkania Artystyczne Osób Niepełnosprawnych (Elbląg 2002), występy w ramach Konferencji „Terapia i Twórczość” (Gdańsk 2002) czy Alternatywnej Szkoły Teatralnej Żaka (Gdańsk 2004). Wszystkie one w szczególny sposób wpływały na niepożądaną skłonność zamykania się, izolowania z życia społecznego, a w to miejsce wyzwalały postawę otwartości. Przebywając w tej grupie zauważyłam, że równie ważnym obszarem dla zwiększania zaradności osobistej są działania rozgrywające się wokół aktywności artystycznej. Chodzi zatem o konkretne czynności, sytuacje związane z nimi, np.: zaplanowanie podróży na festiwal do innego miasta, udzielenie wywiadu, itp. Ø relaksacja z elementami automasażu oraz ćwiczenia krija jogi Na ten typ zajęć składają się ćwiczenia oddechowe, wyciszające i rozluźniające. Relaksacja odbywa się przy muzyce i połączona jest z masowaniem ciała czy to piłeczkami, czy dłońmi. Zajęcia kończą wypowiedzi uczestników na temat wrażeń wyniesionych z usłyszanej melodii. Nie są one wcale mniej ważne w terapii, pozwalają bowiem uczestnikom z jednej strony wyciszyć się, odprężyć, zaś z drugiej strony skoncentrować się na ćwiczeniach wymagających dokładności i precyzji. Ø ćwiczenia dykcyjne Na zajęcia z zakresu usprawniania narządu artykulacyjnego składają się ćwiczenia dykcyjne, różnego rodzaju wierszyki, rymowanki z trudnymi do wypowiedzenia wyrazami, zwrotami. Nierzadko połączone z głośnym i rytmicznym wyklaskiwaniem sylab, ze zmianą rytmu. Doskonalenie mowy przynosi pozytywne efekty w innych obszarach funkcjonowania, np.: wzbogaca słownictwo, którym się posługują, ale przede wszystkim wpływa na podejmowanie, inicjowanie i podtrzymywanie kontaktów z innymi osobami oraz znaczną poprawę jakości tej komunikacji.
Podejmowana przez uczestników aktywność teatralna przede wszystkim miała na celu spełnianie zadań pozaartystycznych. Według mnie istotą w tym przypadku były pozytywne, konkretne zmiany dokonujące się we wszystkich sferach funkcjonowania tych osób. W tym kontekście sztuka sceniczna przestała być celem, a stała się jedynie środkiem. Dzięki niej właśnie osoby z niepełnosprawnością nabywały nowych sprawności, wiadomości, odkrywały własne zdolności, zyskując poczucie wartości i wiary w swoje możliwości. To z kolei implikowało otwieranie się na nowe doświadczenia w kontaktach z innymi i inspirowało do podejmowania uczestnictwa w życiu społecznym. Moim zdaniem prawdziwy sens podejmowanej aktywności należy upatrywać w fakcie, iż ma ona charakter transgresyjny, czyli stwarza szansę na przekraczanie siebie, swoich możliwości, a w rezultacie podnosi jakość życia. W toku prowadzonych badań, a także na podstawie wnikliwej analizy zgromadzonego materiału zarysowało się stanowisko, iż zajęcia prowadzone w ramach terapii przez teatr i wynikająca z nich aktywność teatralna osób z niepełnosprawnością przyczynia się do rozwijania i doskonalenia kompetencji poznawczych, emocjonalnych i społecznych. Poniżej prezentuję dostrzeżone przeze mnie efekty, pozytywne rezultaty tej terapii.
W zakresie kompetencji poznawczych aktywność teatralna przyczyniła się do: Ø
rozwoju sprawności i zdolności, a w tym przypadku
do doskonalenia spostrzegania i odbierania wrażeń, procesów pamięci
Ø wyzwalania motywacji do uczenia się; Ø nabycia przez osoby badane nowych sprawności i umiejętności, tj.: - w zakresie działań scenicznych: podrzucanie, toczenie, rzucanie do celu i żonglowanie piłeczkami; kręcenie obręczami ręką prawą i lewą, dwoma obręczami jednocześnie oraz kręcenie obręczy biodrami; zabawy z kijami; kręcenie i podrzucanie kijami; poruszanie w przestrzeni scenicznej względem partnerów i rekwizytów oraz właściwej prezentacji przygotowanego przedstawienia; - w zakresie umiejętności życia codziennego: planowanie i przygotowanie się do wyjazdu związanego z udziałem w przeglądach artystycznych, festiwalach teatralnych; właściwe zachowanie się podczas podróży; odnajdywanie się w nowym miejscu, sytuacji i przystosowanie się do tych nowych warunków; Ø usprawnienia narządu artykulacyjnego: wzbogacenie słownictwa, poprawa wymowy, właściwe budowanie własnej wypowiedzi, wyrażanie swoich przeżyć, pobudzenie aktywności do komunikowania się - podejmowania, inicjowania i podtrzymywania kontaktu z innymi osobami; Ø zdobycia nowych wiadomości z zakresu literatury, poezji, sztuki; Ø pobudzania wyobraźni i kreatywności w trakcie przygotowań występów scenicznych; Ø rozwijania zachowanych sprawności; Ø kreowania postawy twórczej wobec otoczenia. Ponadto: Ø częste dyskusje grupowe wykształciły u tych osób zdolność prowadzenia rozmowy, kulturę dyskutowania; Ø zetknięcie się ze sztuką teatralną rozwinęło ich zainteresowanie światem kultury, sztuki; Ø dzięki uczestnictwu w licznych przeglądach i festiwalach teatralnych, możliwościom konfrontacji z działaniami scenicznymi innych ludzi, uczestnicy Warsztatu Terapii Zajęciowej kształtowali w sobie postawę oceniającą i zdolność krytycznego spojrzenia na własną aktywność; Ø aktywność teatralna i związane z nią sytuacje pozaartystyczne zwiększały orientację w rzeczywistości i powodowały poprawę zaradności osobistej.
W zakresie kompetencji emocjonalnych: Ø zajęcia teatralne były źródłem różnorodnych przeżyć. Dostarczały uczestnikom wielu korzyści duchowych: satysfakcję, zadowolenie, spokój, odprężenie. Przeżywane emocje były związane z rodzajem wykonywanych działań i zainteresowaniami badanych. Ponadto wpływały na stopień zaangażowania i sposób wykonania zadania; Ø podejmowana aktywność teatralna sprzyjała przełamywaniu barier emocjonalnych, strachu i nieśmiałości przed wyjściem na scenę oraz redukcji lęku w relacjach z innymi; Ø w czasie zajęć teatralnych uczestnicy zdobywali orientację w sposobie własnego przeżywania i reagowania; częściej wyrażali własne emocje; Ø zajęcia prowadzone w ramach terapii przez teatr uczyły ich panowania nad negatywnymi emocjami oraz wpływały na zmniejszenie labilności uczuciowej; Ø zajęcia teatralne pobudzały oraz rozwijały poczucie i potrzeby estetyczne osób z niepełnosprawnością; Ø członkostwo w grupie teatralnej „Wędrowcy” dawało uczestnikom poczucie przynależności do grupy i pozwoliło nawiązać więzi uczuciowe między poszczególnymi osobami, zdobyć zaufanie i poczucie bezpieczeństwa; Ø atmosfera zajęć, postawa terapeuty prowadzącego oraz aktywność związana z prezentacjami, wpływały na kreowanie przez uczestników pozytywnego wizerunku własnego „ja”; Ø bogata propozycja tych zajęć uwrażliwiała i otwierała te osoby na piękno otaczającego świata i potrzeby drugiego człowieka; Ø podejmowana aktywność pełniła zarówno funkcję ekspresyjną, jak również katarktyczną. Stwarzała bowiem sytuacje, w których mogli ujawnić, wyrazić własne stany emocjonalne, ale również rozładować bądź przekształcić negatywne emocje; Ø zajęcia teatralne przyczyniały się do poprawy kondycji psychicznej oraz znacznie wzbogacały życie emocjonalne uczestników.
W zakresie nabywania kompetencji społecznych: Ø w ramach zajęć i aktywności związanej z terapią przez teatr osoby z niepełnosprawnością wyrabiały w sobie pożądane cechy i zachowania społeczne, takie jak: życzliwy i pomocny stosunek do ludzi, prawidłowe zachowania w środkach lokomocji, w miejscach publicznych oraz zwiększały zdolności adaptacyjne w nowych warunkach; Ø aktywność teatralna motywowała do aktywnego działania w zakresie uczestnictwa w życiu społecznym; Ø podejmowane działania wpływały na nabywanie umiejętności niezbędnych we współżyciu i współpracy; Ø członkostwo w grupie teatralnej kształtowało umiejętność pracy i współdziałania w zespole, jak również sprzyjało wyrabianiu postawy współdecydowania i współodpowiedzialności za grupę; Ø dzięki prowadzonej terapii osoby te zdobywały poczucie tożsamości osobistej; Ø działania teatralne, a w szczególności związane z nią zjawiska pozaartystyczne, służyły zwiększaniu zaradności osobistej oraz samodzielności w działaniu; Ponadto, aktywność teatralna badanych osób: Ø powodowała identyfikowanie się z grupą; Ø wpływała na integrację społeczną; Ø sprzyjała nawiązywaniu więzi społecznych, poszerzaniu możliwości komunikacyjnych w bezpośrednich relacjach z innymi osobami; Ø umożliwiała prezentację własnych osiągnięć oraz konfrontację z aktywnością artystyczną innych i wymianę doświadczeń; Ø wyrabiała postawę otwartości wobec otoczenia, działania i drugiego człowieka; Ø kształtowała poczucie przydatności zespołowej; Ø ułatwiała wywiązywanie się z zadań stawianych przez społeczeństwo i wypełnianie ról społecznych; Ø wpływała na kreowanie pozytywnego wizerunku własnej osoby; Ø zwiększała poczucie własnej wartości i godności; Ø stanowiła czynnik przełamywania stereotypu osoby z niepełnosprawnością jako mniej wartościowej i niezdolnej do twórczych działań artystycznych; Ø pozwalała badanym na realizację siebie jako istoty społecznej na miarę własnych możliwości. Z tych refleksji jasno wynika, że teatr i terapia mogą współtworzyć doskonałą szansę zmiany jakości życia osób z niepełnosprawnością, szansę uwolnienia się od ograniczeń, są ciekawym i wartościowym sposobem pracy z tą grupą osób. O tym jak ważną metodą rewalidacji jest terapia przez teatr wskazuje wypowiedź jednej z uczestniczek omawianej przeze mnie propozycji terapii, którą chciałabym przytoczyć na zakończenie tych rozważań: „Przede wszystkim przebywa się wśród ludzi i to ludzi różnych, o różnym charakterze. (…) I ocierając się o te osoby my się rozwijamy. Przez występy możemy po prostu zaistnieć. Zaistnieć w świecie jako osoby niepełnosprawne, nie takie, które chowają się w domu, nie takie, które się zatrzymuje na siłę w domu, bo po prostu nie umieją się zachować…(…)To nam nie tylko pomaga mile spędzić czas, ale w jakiś sposób się rozwinąć. Że my dajemy sobie radę w tych czy w tych warunkach. Tak jak, nazwijmy to, normalni jacyś tam czy przeciętni. (…)Nie mamy się czego wstydzić, mimo że jesteśmy chorzy, upośledzeni. Nie mamy się naprawdę czego wstydzić, bo, bo…bo my sobie radzimy” (Iwona). Bibliografia:
|
|
|
|
|